Akademik Veri Yönetim Sistemi
Uluslararası Anadolu'da Yazı Dilinin Öncüleri ve Âşık Paşa Sempozyumu, Kırşehir, Türkiye, 20 - 22 Kasım 2025, (Özet Bildiri)
Özet
Bu çalışma, Eski Anadolu Türkçesinde (EAT) kiplik kategorisinin inşasını, -sA gerek morfo-sentaktik yapısının işlevleri üzerinden incelemeyi amaçlamaktadır. Araştırmanın materyalini, 14. yüzyıl tasavvuf metinlerinden Âşık Paşa’nın Garibnâme’sinden derlenen 28 örnek (18 adet -sA gerek ve 10 adet -sAñ gerek) oluşturmaktadır. Veriler, bağlamsal ve dilbilimsel etiketleme yöntemiyle çözümlenmiş; yapının anlamsal işlev dağılımı (yükümlülük, bilgi, geleceğe dönüklük) nitel ve nicel olarak ortaya konulmuştur. Çözümlemeler, yapının anlamsal işlevinin kişi çekimine bağlı olarak net bir şekilde farklılaştığını ortaya koymuştur. 3. tekil şahıs -sA gerek yapısı, çok işlevli (polysemous) bir profil çizmektedir. Bu yapının, metnin öğütleyici (didaktik) doğasına uygun olarak yükümlülük (deontik) işlevinde baskın olmakla birlikte, konuşucunun kanıtsal çıkarımlarını yansıtan bilgi kipliği (epistemik) ve bir eylemin gelecekteki kaçınılmazlığını bildiren geleceğe dönüklük (prospektif) işlevlerinde de kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu çok işlevlilik, yapının olay kipliğinden bilgi kipliğine doğru evrildiği yönündeki kuramsal tartışmaları desteklemektedir. Buna karşılık, 10 adet -sAñ gerek (2. tekil kişi) örneğinin tamamı, istisnasız olarak yükümlülük kipliği işlevindedir. Bu yapı, eserin öğütleyici hitap stratejisiyle uyumlu olarak şairin okuyucuya doğrudan yönelttiği kişisel bir emir veya ahlaki zorunluluk (zayıf zorunluluk) aracı olarak işlev görmektedir.
Çalışmanın bir diğer önemli bulgusu, incelenen derlemde 1. tekil ve 1. çoğul kişi(-sAm gerek ve -sAvUz gerek) kullanımına hiç rastlanmamış olmasıdır. Bu boşluğun, eserin pragmatik (öğüt-didaktik) doğasından ve 1. tekil şahıs için -sAm gerek ve -sAvUz gerek yapılarının epistemik olasılık ("herhâlde ben...") için ayrılmış olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Bu çalışma, Garibnâme özelinde kiplik işlevlerinin, biçimden çok söylem ve bağlam tarafından belirlendiğini göstermektedir.
Anahtar sözcükler: Eski Anadolu Türkçesi, kiplik, -sA gerek, bilgi kipliği, yükümlülük kipliği, geleceğe dönüklük.
Abstract
This study aims to examine the construction of the modality category in Old Anatolian Turkish (OAT) through the functions of the -sA gerek morpho-syntactic structure. The research material consists of 28 examples (18 instances of -sA gerek and 10 instances of -sAñ gerek) compiled from Garibnâme, a 14th-century Sufi text by Âşık Paşa. The data were analyzed using contextual and linguistic tagging methods; the structure's semantic functional distribution (obligation, epistemic, prospective) was determined quantitatively and qualitatively. The analyses revealed that the structure's semantic function clearly differs based on grammatical person. The 3rd person -sA gerek structure exhibits a polysemous profile. While its predominant function is obligation (deontic), aligning with the text's didactic nature, it was also found to be used for epistemic modality (reflecting the speaker's evidential inferences) and prospective function (indicating the future inevitability of an action). This multifunctionality supports theoretical discussions that the structure evolved from event modality towards epistemic modality. In contrast, all 10 examples of -sAñ gerek (2nd person) function, without exception, as obligation modality. This structure, consistent with the text's didactic address strategy, functions as a tool for the poet to directly issue a personal command or moral obligation (weak obligation) to the reader. Another significant finding of the study is the complete absence of the 1st person singular -sAm gerek and 1st person plural -sAvUz gerek forms in the examined corpus. It is thought that this gap stems from the pragmatic (didactic/instructional) nature of the work and the possibility that the 1st person structures (-sAm gerek and -sAvUz gerek) were already reserved for epistemic probability ("I suppose..."). This study demonstrates that, within the context of Garibnâme, modal functions are determined more by discourse and context than by form.
Keywords: Old Anatolian Turkish, modality, -sA gerek, epistemic modality, deontic modality, prospectiveness.