Özbek Türkçesinde Sayılar ve Sayılara Gelen Yapım Ekleri


Tolkun S.

Uluslararası İdil - Ural ve Türkistan Araştırmaları Dergisi, cilt.3, sa.6, ss.143-182, 2021 (Hakemli Dergi)

Özet

Bu çalışmada Özbek Türkçesindeki sayılar iki bölümde ele alınmıştır. İlk bölümde sayma sayıları, Özbek gramerlerinde sayılarla ilgili kavramlar ve sayıların ne şekilde ele alındığı, yüz, ming, million ve milliard gibi sayıların kullanım özellikleri, sayıların nitelediği isimlerin +lär ve +läb ekleriyle kullanılmasının yol açtığı anlam farklılıları, ikilemelerde sayılar, sayı bildiren diğer kelimeler, yärim kelimesinin özellikleri, bir sayısının özellikleri ve bir sayısından türemiş yapılar, konuşma dilinde görülen farklı kullanımlar, Güney Türkistan’daki (Afganistan) Özbek azınlığın dilinde görülen özel söyleyişler, yazı dilinde sayılarla ilgili yazım kuralları, özel bir ekle yapılmadığı için üleştirme sayıları gibi konular incelenmektedir. Yazının ikinci bölümünde ise sayılara gelen yapım ekleri ele alınmaktadır. Özbek Türkçesinde sayılardan fiil türetme yaygın değildir; yalnızca birläş-, birik-, ikkilän- fiilleri bulunmaktadır. Ancak sayılardan isim türeten ekler birçok Türk lehçesine nazaran fazladır. Bunlar alfabetik olarak şunlardır: +älä ve türemişleri (+älädan), +ån(tä) / +år(tä), +åv ve türemişleri (+åvlån, +åvläb, +åvläşib), (+)åvårä, (+)bürçäk, +lämçi, +länçi, +(i)nçi, +tä ve türemişleri (+tädän, +täçä, +täläb, +täyäm, +täginä), +lik. Bu listede yer alan åvårä ve bürçäk özünde ek değildir; ancak ek gibi kullanılmaktadır. Bu eklerin bir kısmı kendi içinde işlev bakımından gruplanabilmektedir: +älä (ve türemişleri) +åv (ve türemişleri), (+)åvårä ekleri topluluk (jamlovchi sånlär) ifadesi taşıyan sıfat, zamir veya zarfları, +lämçi, +länçi, +(i)nçi ekleri ise sıra sayı (tärtib sånlär) sıfatlarını türetir. Dolayısıyla bu bölümde ekler incelenirken yukarıdaki alfabetik düzende değil, ilgili ekler gruplar hâlinde ele alınacaktır. 

In this study, numerals in Uzbek Turkish are discussed in two parts. In the first part, counting numbers are examined from the following aspects: The concepts related to numbers in Uzbek grammars and how these numbers are handled, the usage characteristics of numbers such as yuz “hundred”, ming “thousand”, million “million” and milliard “billion”, usage of nouns that qualified numbers via +lar and +lab suffixes and the differences in meaning caused by this situation, numbers in reduplications, other words that express numbers, properties of the word yarim “half”, properties of the number bir “one”, morphemes derived from the number bir "one", different uses seen in spoken language, special pronunciations in the language of the Uzbek minority in Southern Turkestan (Afghanistan), spelling rules for numbers in written language, distributive numeral adjectives without a special addition, etc. In the second part of the article, the derivational suffixes that come to the numbers are discussed. It is not common to derive verbs from numbers in Uzbek Turkish. There are only birlash-, birik-, ikkilan- verbs. However, suffixes that derive names from numbers are more than many Turkish dialects. These are as follows, in alphabetical order: +ala and its derivatives (+aladan), +on(ta) / +or(ta), +ov and its derivatives (+ovlon, +ovlab, +ovlashib), (+)ovora, (+)burchak, +lamchi, +lanchi, +(i)nchi, +ta and its derivatives (+tadan, +tacha, +talab, +tayam,+tagina), +lik. The ovora and burchak in this list are not originally suffixes, but are used as suffixes over time. Some of these suffixes can be grouped in terms of function: +ala (and its derivatives) +ov (and its derivatives), the (+)ovora suffixes derive adjectives, pronouns or adverbs that express the community (jamlovchi sonlar). In addition, +lamchi, +lanchi, +(i)nchi suffixes derive ordinal number (tartib sonlar) adjectives. Therefore, while examining the suffixes in this section, the relevant suffixes are handled in groups, not in the above alphabetical order.