Atıf İçin Kopyala
Berkman E., Taşdelen D.
Rast Muzikoloji Dergisi, cilt.11, sa.3, ss.395-423, 2023 (Hakemli Dergi)
Özet
2005 yılında, günümüzde yaklaşık 30000 eser bulunan, TRT Türk Müziği Repertuvarında yapılan bir nota arşivi incelemesinde, eser örneği bulunan makam sayısı 286, eser örneği bulunmayan makam sayısı ise 300’den fazla olarak verilmiş ve repertuvarın %72’sinin sadece 20 makamda bestelendiği görülmüştür. Bu 20 makam dışında eser örneği bulunan 266 makamın eser toplamının ise tüm repertuvarın %28’ine denk geldiği, buna ek olarak 10’dan az eser örneği bulunan makam sayısının ise 167 ile repertuvarın %1,97’sini oluşturduğu tespit edilmiştir (Çevikoğlu, 2005:14-19). Bu çalışmada incelenen iki makamdan biri olan Zirefkend, az kullanılan / nadir makam kategorisinde olup elimizdeki eser örneği altıdır. Yüzyıllar içinde Zirefkend’in dönüştüğünü varsaydığımız Kûçek makamı ise dağarda ancak 16 eser ile temsil edilmektedir. Bu da bu iki makamın, kültür ve müzik dağarına belli bir düzeyde estetik katkı sunduğu gerçeğinin yadsınamayacağını gösteriyor.
Ayrıca, Safiyüddin Urmevi’nin (ö. 1294) Zirefkend’inin günümüzde Kûçek olarak yaşadığına dair saptama daha önce İngilizce literatürde yapılmış ve ilgilenen araştırmacılara gelecekte araştırılması için önerilmişti (Bozkurt ve diğ., 2009:49). Bu öneri de bu makalenin motivasyonlarından bir diğerini oluşturmaktadır.
Tüm bu nedenlerle, kültürel belleğimizin önemli bir kısmını oluşturan Türk makam müziğimizin kaybolmaması ve geleceğe aktarımının özgün olması muhtemel biçimde yapılması için, hem geçmişten günümüze makam kuramı bağlamında netlikle ortaya konmaları hem elde edilen kuramsal bilgilerle eserlerin makam analizinin yapılması önem arz etmiştir. Bu bağlamda, günümüzde kullandığımız makam müziği kuramının dayandığı en erken örneklerden olan Urmevi’nin Kitâbü’l Edvâr (Uygun, 1999) ve Şerefiye Risâlesi’nden (Arslan, 2017) seçilen ve günümüze az eser örneği kalan Zirefkend makamının nasıl olup da Kûçek makamına dönüştüğü araştırılmıştır. Seçilen iki makamdaki eserlerin makam analizleri yapılıp bu analizlere dayanarak da olması muhtemel dönüşüm ortaya konmaya çalışılmıştır.
Safiyüddin’den günümüze, makam kuramının anlatıldığı yazmalar üzerinde yapılan incelemeyle bahsi geçen makamlar tek tek irdelenmiş ve kuram bilgilerimizin temelini oluşturmuştur. Nitel yöntemin altında ele alınan makamsal analiz, Anadolu edvar ekolü itibariyle kullanılagelen ve bestesel seyre dayalı olan yaklaşımdan; Safiyüddin’den aldıkları bilgileri tonal düzleme uyarlayan Yekta-Arel-Ezgi-Uzdilek tarafında ortaya konup yaygınlaşan yaklaşıma dek, pek çok modelden atıflarla yapılmıştır.
Sonuç olarak, edvarların en erken nüshaları ile daha sonra istinsah edilenleri arasında dahi makamın adının Zirefkend’den, Zirefkend-i Kûçek ya da Kûçek’e evrildiği birkaç örnekte tespit edilmiştir. Makam analizi itibariyle ise, birkaç çıkarsama yapılabilmekle birlikte, eser sayısının azlığı bilimsel bir sonuç çıkarmayı engelleyecek niceliktedir. 20. yüzyıl makam müziği bestecilerinin AEU sistemince ele alınan makam tarifleri uyarınca eserlerini besteledikleri ise netlikle görülmüştür.