Akademik Veri Yönetim Sistemi
5 th International Conference on Educational Technology and Online Learning – ICETOL 2025, Balıkesir, Türkiye, 26 - 29 Ağustos 2025, ss.81, (Özet Bildiri)
Yapay zekâ sistemleri, günümüzdeki dönüşümlerin hızla yayılan bir parçası haline gelmiş, özellikle dil tabanlı modeller, kullanıcı girdileri doğrultusunda içerik üretebilme yetenekleriyle farklı alanlarda etkin biçimde kullanılmaya başlanmıştır. Ancak, yapay zekâ uygulamalarının etik karar verme kapasitesi hâlâ tartışmalı bir alandır. Bu araştırma, üniversite öğrencilerinin ve ChatGPT-4’ün farklı etik ikilemler karşısındaki karar verme örüntülerini karşılaştırmalı olarak incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışma, fenomenolojik desen kullanılarak nitel araştırma yöntemiyle yürütülmüş; farklı sosyal beğenirlik düzeylerine sahip 11 üniversite öğrencisiyle yarı-yapılandırılmış görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Ayrıca, dört temsili karakter üzerinden ChatGPT-4.o ile simülasyon görüşmeleri gerçekleştirilmiştir. Etik kararların değerlendirilmesinde, katılımcıların verdikleri ilk kararlar, alternatif durumlarda gösterdikleri karar değişimleri ve bu kararlara dair gerekçelendirme biçimleri detaylı biçimde analiz edilmiştir. Elde edilen veriler tematik analiz yöntemiyle çözümlenmiş; karar verme tarzları, etik stiller ve sosyal beğenirlik düzeyleri arasındaki örüntüler karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Analiz sonucunda, düşük sosyal beğenirlik düzeyine sahip bireylerin kararlarını içsel etik tutarlılık ve vicdani sorumluluk temelinde şekillendirdikleri, kararlarını medya, sosyal çevre ya da duygusal yakınlık gibi dışsal etkenlerle nadiren değiştirdikleri görülmüştür. Buna karşılık yüksek sosyal beğenirlik düzeyine sahip katılımcıların, kararlarını sosyal görünürlük, izlenim yönetimi ve empatik bağlara göre daha sık revize ettikleri gözlemlenmiştir. ChatGPT'nin eğitilmiş temsili karakterleri de benzer biçimde sosyal istenirlik düzeyine uygun karar örüntüleri sergilemiştir. Karar stilleri; “uyumlu”, “etkileşen” ve “muğlak” olmak üzere üç ana profil altında sınıflandırılmış; her bir profile özgü etik gerekçelendirme biçimleri (deontolojik, sonuçsalcı, ilişkisel, pragmatik) tematik haritalamayla görselleştirilmiştir. Bu bulgular, yapay zekâ uygulamalarının etik bağlamda nasıl biçimlendirilebileceğine ve bireylerin karar alma süreçlerinde sosyal değişkenlerin rolüne ilişkin yeni bir bakış açısı sunmaktadır. Elde edilen sonuçların, özellikle etik duyarlılık geliştirme, yapay zekâ tabanlı sistemlerin sınırlarının belirlenmesi ve etik eğitim programlarının yapılandırılması gibi alanlarda literatüre önemli katkılar sağlayacağı öngörülmektedir. Bu bildiri Anadolu Üniversitesi Bilimsel Araştırma Komisyonu tarafından desteklenen SB A2024-2458 numaralı "Etik İkilemlerin Çözümlenmesinde İnsan ve Yapay Zeka Kararlarının Farklı Sosyal İstenirlik Durumları Temelinde İncelenmesi" isimli, Küçük Ölçekli Genel Amaçlı Projeden üretilmiştir. Anahtar sözcükler: Yapay zekâ, ChatGPT, Etik ikilemler, Sosyal istenirlik